1.

Сінонімы. Сінанімічны рад, дамінанта

2.

Разрады сінонімаў: семантычныя (ідэаграфічныя) і стылістычныя сінонімы. Кантэкстуальныя сінонімы

Словы з’яўляюцца сінонімамі ў тым выпадку, калі яны называюць адзін і той жа прадмет, з’яву, дзеянне ці прымету. Аднак асаблісць таго ці іншага сіноніма заключаецца не ў яго агульным значэнні з іншымі словамі сінанімічнага рада, а ў тым, чым ён адрозніваецца ад іх.

У залежнасці ад характару адрозненняў памiж словамi пры агульнай сэнсавай блiзкасцi ў сучаснай беларускай мове вылучаецца некалькi тыпаў сiнонiмаў:

1) сэнсавыя (ідэаграфічныя, семантычныя) сінонімы – словы, якія адрозніваюцца сэнсавымі адценнямі значэння. Семантычныя сінонімы – гэта агульнаўжывальныя словы. Галоўная функцыя семантычных сінонімаў у мове дыферэнцыяльная. Кожны з іх ужываецца ў залежнасці ад таго, якое іменна адценне ці прымету ў той ці іншай з’яве неабходна выразіць ці падкрэсліць: разумны – мудры, публічна – усенародна, маладосць – юнацтва, акцёр – артыст, халодны – ледзяны – сцюдзёны;

2) стылістычныя сінонімы – гэта словы, якія адрозніваюцца рознымі стылістычнымі адценнямі значэння. У сінанімічным радзе адно слова называе які-небудзь прадмет, з’яву, а іншыя, акрамя гэтага, выражаць яшчэ розныя эмоцыі, адмоўную ці станоўчую ацэнку. Напрыклад, у сінанімічным радзе сказаць, ляпнуць, загнуць усе словы абазначаюць адно і тое ж дзеянне ’выказаць што-небудзь’. Аднак словы ляпнуць, загнуць, акрамя гэтага, маюць ацэначнае адценне неадабрэння. Яны выкарыстоўваюцца тады, калі сказалі штосьці неабдуманае, нетактоўнае і ёсць неабходнасць даць яму ацэнку, выказаць да яго свае адносіны.

Да стылiстычных сiнонiмаў адносiм таксама словы: твар – лiк – морда (першае з’яўляецца нейтральным, другое – кнiжным устарэлым, а трэцяе – размоўным грубым).

У параўнанні з нейтральнымі адзінкамі стылістычна афарбаванымі з’яўляюцца словы:

– запазычаныя: незвычайны – экзатычны;

– дыялектныя: авечка – шутка;

– спецыяльныя (тэрмiны цi прафесiяналiзмы): размяшчэнне – дыслакацыя, повар – кок, жаўтуха – гепатыт;

– жаргонныя: уцячы – зліняць, гультай – філон, бацькi – продкi;

– архаізмы: чарніла – атрамант, вулей – борць, самалёт – аэраплан.

У якасці стылістычных сінонімаў у мове выкарыстоўваюцца эўфемізмы – словы або выразы, якія ўжываюцца замест забароненых слоў ці выразаў, якія ў пэўнай сітуацыі  не могуць быць вымаўлены: памыляцца – ілгаць, інфекцыя – зараза, папрасіць выйсці – выгнаць, белая смерць – наркотык.

3) сэнсава-стылістычныя сінонімы – словы, якія адрозніваюцца паміж сабой тым ці іншым адценнем значэння і маюць розную эмацыянальна-экспрэсіўную і стылістычную афарбоўку. Словы есці, сілкавацца, сёрбаць, жэрці ўтвараюць адзін сінанімічны рад значэннем ’прымаць ежу, перажоўваючы і глытаючы’. Аднак у гэтым радзе слова сілкавацца мае адценне ’падмацоўвацца ежай’ і эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку далікатнасці, замілаванасці і бытуе ў гутарковай мове; слова сёрбаць  ’есці, прысмоктваючы’ мае адценне неадабрэння; жэрці ’прагна і многа есці’ мае эмацыянальнае адценне зневажальнасці.

У мове сустракаюцца абсалютныя сінонімы, або лексічныя дублеты, – словы, якія не адрозніваюцца ні сэнсам, ні стылістычнай афарбоўкай: сустрэча – спатканне, дадому – дахаты, вясенні – веснавы, цяпер – зараз.

Разгледжаныя сінанімічныя адносіны існуюць у межах лексічнай сістэмы беларускай мовы, адзінкі якой зафіксаваны ў слоўніках. Між тым, словы нярэдка ўступаюць у адносіны, якія не замацаваны агульнанародным ужываннем, а маюць індывідуальна-стылістычны, кантэкстуальны характар. Адпаведна гэтаму сінонімы падзяляюцца на агульнанамоўныя і маўленчыя (кантэкстуальныя). У навуковай літаратуры маўленчыя сінонімы яшчэ называюць аўтарскімі, сітуацыйнымі, аказіянальнымі, індывідуальнымі. Да iх адносяцца словы, якiя ўступаюць у сiнанiмiчныя адносiны часова, толькi ў пэўным кантэксце. Найчасцей такія сінонімы з’яўляюцца індывідуальна-аўтарскімі метафарамі, пераносныя значэнні якіх грунтуюцца на ўжыванні тых ці іншых слоў з нетыповымі, непрынятымі значэннямі: Агалела поле. Знята збажына з яго даўно. Глуха, пуста i зацята i нiкога не вiдно (Я. Колас).

3.

Шляхі ўзнікнення сінонімаў

Працэс узнiкнення новых слоў у мове не перарываецца. Адна з асноўных прычын з’яўлення сiнонiмаў – iмкненне найбольш поўна асэнсаваць, вывучыць навакольную з’яву цi прадмет, даць новую назву гэтай з’яве або прадмету.

Сінонімы ўзнікаюць перш за ўсё ў выніку словаўтварэння: адбіцца – адлюстравацца ’даць адбітак на люстранай паверхні’.

Важнай крыніцай папаўнення сінанімічных сродкаў з’яўляецца запазычанне з іншых моў і выкарыстанне iншамоўнага слова побач са спрадвечна беларускім: воплескі – апладысменты – авацыі; перапынак – інтэрвал; занавеска – фіранка; туга – настальгія, абрыс – сiлуэт.

Некаторыя вядомыя ўжо прадметы і з’явы атрымліваюць у мове новыя назвы (па-новаму пазначаныя і асэнсаваныя): сухоты – туберкулёз.

Сінанімічная сістэма папаўняецца лексічнымі адзінкамі з мясцовых гаворак: абрус – настольнік, вейка – мiгаўка, драпежнiк – хiжак, мерзнуць – склець.

Калі слова з’яўляецца адназначным і мае сінонімы, то яно ўваходзіць толькі ў адзін сінанімічны рад. Мнагазначнае слова можа ўваходзіць у столькі сінанімічных радоў, колькі яно мае значэнняў: ціхі, спакойны, нямоцны, слабы (голас), нягучны; ціхі, смірны, спакойны, ураўнаважаны (чалавек), лагодны, дабрадушны, ласкавы, рахманы, памяркоўны, згаворлівы, паслухмяны; ціхі, спакойны, павольны, нячуткі (крок).  

4.

Семантычныя і стылістычныя функцыі сінонімаў (удакладненне, ацэнка, стылявая арганізацыя тэксту)

Калi гаворка заходзiць пра багацце мовы, то маецца на ўвазе перш за ўсё лексiчная сiнанiмiя. Сiнонiмы дапамагаюць удакладнiць, дапоўнiць нашы ўяўленнi аб прадметах i з’явах рэчаiснасцi.Сінонімамі мы карыстаемся для таго, каб пазбегнуць аднастайнасці мовы, усебакова і ярка паказаць ці ахарактарызаваць які-небудзь прадмет, з’яву або дзеянне, падкрэсліць якую-небудзь іх асаблівасць.

У паўсядзённым маўленнi сiнонiмы выконваюць наступныя семантычныя функцыi:

1) функцыю замяшчэння адных слоў iншымi. Яна выклiкана iмкненнем пазбягаць у маўленнi непажаданых паўтораў адных i тых жа слоў; 

2) функцыю ўдакладнення. Яна выклiкана неабходнасцю больш дакладна абазначаць з’явы, прадметы i iх прыметы ў працэсе моўных зносiн:  Хатынскія званы гукаюць, крычаць, заклікаюць: «Людзі, будзьце пільныя!».  

Стылiстычныя функцыi сiнонiмаў рэалiзуюцца стылiстычнымi цi семантыка-стылiстычнымi сiнонiмамi. Для такiх сiнонiмаў уласцiвы наступныя функцыi:

1) функцыя ацэнкi (узнёслая, паэтычная, размоўная, прастамоўная: твар – рыла; краiна – старонка; задобрыць – купiць, хадзіць – швэндацца; прыдумаць – змаргеліць);

2) функцыя стылёвай арганiзацыi тэксту (сродак градацыi: малады – юны – зялёны; вялiкi – буйны – агромнiсты – гiганцкi – грандыёзны).

5.

Антонімы, іх тыпы. Стылістычнае выкарыстанне антонімаў. Антытэза. Аксюмаран. Антанiмiзацыя

Антонімы – гэта словы рознага гучання, якія абазначаюць узаемнасупрацьлеглыя, але суадносныя паняцці. Суадноснасць вынікае з наяўнасці ў семантыцы слоў агульных значэнняў. Напрыклад, словам світанне – змярканне ўласціва агульнае значэнне ’час’. Аднак гэтыя словы звязаны не толькі тым, што называюць суадносныя паняцці, але і тым, што сярод названых імі суадносных паняццяў ёсць кантрасныя: світанне ’час перад усходам сонца, самы пачатак ранiцы’, змярканне ’час памiж заходам сонца i наступленнем ночы’, Кожнаму паняццю можа быць толькі адно кантраснае слова, таму словы, якія іх называюць, утвараюць замкнутыя антанімічныя пары, якія належаць да адной часціны мовы.

Антонімы звычайна абазначаюць:

1) якасці і ўласцівасці: гарачы – халодны, баязлівы – смелы;

2) пачуцці і стан чалавека: вясёлы – сумны, адчай – надзея, здароўе – хвароба;

3) процілегла накіраваныя дзеянні: адчыніць – зачыніць, запаліць – патушыць, апусціцца – падняцца;

4) з’явы прыроды: мароз – спякота, холад – цеплыня;

5) часавыя і прасторавыя паняцці: раніца – вечар, уверз – уніз, учора – заўтра;

6) колькасць чаго-небудзь: большасць – меншасць, многа – мала і інш.

У антанімічныя пары ўступаюць як самастойныя (радасны – сумны, дзень – ноч, рана – позна, увайсці – выйсці), так і службовыя словы, звычайна прыназоўнікі з прасторавым значэннем (над страхой – пад страхой, з хаты – у хату).

Не маюць антонімаў словы з канкрэтным значэннем (бяроза, хата, стужка), вузкаспецыяльныя тэрміны (афікс, шпрыц), уласныя імёны (Васіль, Наталля),  большасць лічэбнікаў, займеннікаў і службовых слоў.

Мнагазначныя словы могуць утвараць некалькі антанімічных пар, суадносных з кожным значэннем мнагазначнага слова: кароткі – доўгі (сук), кароткі – поўны (прыметнік), кароткі – шматслоўны (адказ).

Мнагазначнае слова ў сваiм прамым значэннi  можа i не мець антонiма, але ўступае ў антанiмiчныя адносiны з iншымi словамi ў сваiх пераносных значэннях. Напрыклад, слова глухi  ў прамым значэннi ’ пазбаўлены слыху’ не мае антонiма, аднак у пераносных значэннях антанiмiя ўзнiкае: глухi ’неспагадлiвы, раўнадушны’ (чалавек) – спагадлiвы, глухi ’познi’ (глухая восень)  – раннi.

Большасць мнагазначных слоў мае па дзве-тры антанiмiчныя пары, а ў некаторых выпадках колькасць гэтых пар павялiчваецца. Напрыклад, слова мяккi са сваiм прамым i пераноснымi значэннямi мае пяць пар: мяккi ’якi ўгiнаецца пры нацiсканнi’ – чэрствы (хлеб); мяккi ’цёплы’ – халодны (клiмат); мяккi ’якi ўтрымлiвае мала вапнавых солей’ – жорсткi (вада); мяккi ’якi лёгка паддаецца ўплыву, уздзеянню’ – цвёрды (характар); мяккi ’нястрогi, паблажлiвы’ – суровы (прыгавор).

Цесная сувязь антанiмii з мнагазначнасцю сведчыць пра сiстэмнасць адносiн памiж лексiчнымi адзiнкамi, iх узаемасувязь i ўзаемаабумоўленасць.

Кантраснасць у словах-антонімах можа выяўляцца або па ўсёй семантыцы слова, або па асобных кампанентах. Адпаведна антонімы могуць быць поўныя і няпоўныя.

Поўныя антонімы цалкам семантычна ўзаемаадмаўляюцца або ўзаемавыключаюцца, яны кантрастуюць ва ўсіх сваіх значэннях: поўнач: 1) адзін з чатырох напрамкаў свету, супрацьлеглы поўдню; 2) мясцовасць, краіна з халодным кліматам; поўдзень: 1) адзін з чатырох напрамкаў свету, супрацьлеглы поўначы; 2) мясцовасць, краіна з цёплым, гарачым кліматам. Да поўных антонімаў таксама адносім: белы – чорны, добры – дрэнны.

Няпоўныя антонімы  супрацьпастаўляюцца не па ўсім семантычным аб’ёме, а па асобных кампанентах: мінімум: 1) ’найменшая колькасць, велічыня ў шэрагу дадзеных’; 2) ’у значэнні прыслоўя: сама менш’ (каштуе мінімум тры мільёны); 3) ’у значэнні нязменнага прыметніка, мінімальны’ (праграма мінімум); 4) ’сукупнасць ведаў навучальных прадметаў, абавязковых для спецыяліста, а таксама экзамены па гэтых прадметах’ (кандыдацкі мінімум); максімум: 1) ’найбольшая велічыня, колькасць у шэрагу дадзеных’; 2) ’у значэнні прыслоўя: самае большае’ (каштуе максімум сто тысяч); 3) ’у значэнні нязменнага прыметніка ’максімальны’ (праграма максімум).

Па марфалагічнай структуры вылучаюцца:

1) рознакаранёвыя (лексiчныя)  антонiмы, у якiх супрацьлегласць выражаецца рознымi каранямi цi асновамi:  можна – нельга, белы – чорны, блізка – далёка, лёгка – цяжка, жыццё – смерць;

2) аднакаранёвыя (словаўтваральныя)  антонімы, у якiх супрацьлегласць узнiкае пры дапамозе антанiмiчных прыставак: воля – няволя, лагічны – алагічны, прыемна – непрыемна, праўда – няпраўда, адчынiць – зачынiць. Такiя антонiмы называюць таксама лексiка-граматычнымi, так як у iх супрацьлегласць значэння абумоўлена далучэннем семантычна розных прыставак. Напрыклад, з прыстаўкай неда-, якае надае слову значэнне непаўнаты, недастатковасцi дзеяння, неадпаведнасцi патрэбнай норме,  у ТСБЛМ зафiксаваны словы: недаацанiць, недагледзець, недабiраць, недакармiць, недалiчыцца, недамераць, недагрузiць, недаесцi, недалiваць, недасалiць, недасмажыць, недаспаць, недатрымаць, недаядаць, недачуваць i iнш., большасць з якiх маюць аднакаранёвыя  антонiмы з прыстаўкай пера-: пераацаiць, перакармiць, перабiраць, пераесцi, перасалiць, перасмажыць, пераспаць, ператрымаць, пераядаць. Тут лексiчныя антонiмы ўтвораны ў вынiку словаўтваральных працэсаў. Супрацьлеглае значэнне антонімам надаюць словаўтваральныя афіксы.

У залежнасцi ад выкарыстання словы з супрацьлеглым значэннем падзяляюцца на агульнамоўныя i кантэкстуальныя. Агульнамоўныя антонiмы замацаваны ў лексiчнай сiстэме сучаснай беларускай мовы i пастаянна ўзнаўляюцца ў адным i тых жа ўмовах: моцны – слабы, набытак – страта, тонкi – тоўсты, цвiсцi – вянуць, хутка – марудна.

Акрамя агульнамоўных антонімаў, ёсць кантэкстуальныя антонімы – словы, якія ў звычайнай моўнай сітуацыі  не выражаюць супрацьлеглых значэнняў, але набываюць іх у індывідуальна-аўтарскіх кантэкстах: Я да цябе звяртаю слова: ты паглядзі на тых між нас, каму дзяржавы нашай мова – кусок руды, а не алмаз (Н. Гілевіч).

Выкарыстанне антонiмаў надае маўленню выразнасць, садзейнiчае ўсебаковаму апiсанню з’яў аб’ектыўнай рэчаiснасцi.

Антонiмы выкарыстоўваюцца ў тэкстах для выражэння разнастайных адценняў значэнняў:

1) супрацьпастаўлення (ты багаты, а я бедны);

2) паслабленага супрацьпастаўлення-супастаўлення (малым агнём i вялiкай крывёю);

3) раздзялення-ўзаемавыключэння (шкодна гэта цi карысна);

4) чаргавання, паслядоўнасцi фактаў (то паасобку, то разам);

5) ахопу ўсяго класа прадметаў (i верхнiя, i нiжнiя – усе ноты прыгожыя);

6) сумяшчэння (як многа мала думак у iм);

7) злучэння, складання (расставаннi i сустрэчы – вось з чаго склалася шчасце);

8) агульнага параўнання цi ацэнкi (не столькi аб’ядноўвае, колькi раз’ядноўвае).

Антонiмы шырока выкарыстоўваюцца ў мастацкай лiтаратуры для стварэння антытэзы.  Антытэза – гэта стылістычная фігура, пабудаваная на рэзкім супастаўленні процілеглых або кантрасных паняццяў, прадметаў, з’яў і інш. Гэтая фігура выкарыстоўваецца для паказу супярэчнасцяў у грамадстве, раскрыцці дыялектыкі чалавечай душы, выяўлення аўтарскіх адносін да герояў твора і г.д.: Смерці ў Паэта няма – ёсць нараджэнне (Я. Янішчыц). Брава! Колькi набытку без страты! Мова нам нi к чаму сапраўды. Калi рот будзе справай заняты – цэлы дзень будзе повен яды (Н. Гiлевiч).

На антытэзе пабудаваны многія прыказкі, прымаўкі, загадкі: Далей паложыш – бліжэй возьмеш. Узімку шэранькі, улетку беленькі. На антытэзе пабудаваны таксама многія назвы зборнiкаў, мастацкiх твораў: «Даўней і цяпер» (Я. Купала), «Радасць i боль» (Ф. Янкоўскi), «Блiзкае i далёкае» (I. Мележ).

Аксюмаран (ад гр. axymoron ’вастраслоўная недарэчнасць’) – стылістычная фігура, калі ў адным спалучэнні аказваюцца два супрацьлеглыя, несумяшчальныя паняцці: маладая старасць, горкая радасць, звонкая цішыня, белая цемра, хлуслівая праўда, гарачы холад, непрыемная прыгажосць. Аксюмаран выкарыстоўваецца для стварэння экспрэсіўнага эфекту – супярэчлівых па сваёй сутнасці вобразаў, перадачы складаных псіхалагічных пачуццяў: «Няўжо аддадуць [скрыпку]?» – неяк з сумнаю радасцю падумала Сцепаніда (В. Быкаў).

Антанімізацыя – маўленчая з’ява, звязаная з сітуацыйным супрацьпастаўленнем слоў у канкрэтных выказваннях: Малы, ды ўдалы. Лепш менш, ды лепш. Гэта не чалавек, а пень.