1.

Стылістычныя разрады лексікі. Нейтральная (міжстылявая) лексіка

     Стылiстычныя разрады лексiкi – гэта разрады лексiкi, уласцiвыя для пэўнага стылю мовы (навуковага, публiцыстычнага, афiцыйна-справавога, мастацкага, гутарковага), звязаныя з той цi iншай маўленчай сiтуацыяй, з мэтай выказвання. Вылучаецца два разрады лексiкi: стылiстычна нейтральны (мiжстылёвы) i стылiстычна афарбаваны (абмежаваны).

     Стылiстычна нейтральныя (мiжстылёвыя) словы выкарыстоўваюцца ў вусна-размоўных i пiсьмова-кнiжных разнавiднасцях мовы i не маюць стылiстычных адценняў кнiжнасцi або размоўнасцi. Таму такая лексiка называецца мiжстылёвай, цi стылiстычна нейтральнай. Ёй нехарактэрна экспрэсiўнасць i эмацыянальнасць. Словы, якiя ўваходзяць у склад мiжстылёвай лексiкi, служаць для абазначэння жыццёва важных з’яў аб’ектыўнай рэчаiснасцi.

     Стылiстычна нейтральная лексiка – гэта ядро слоўнiкавага складу беларускай мовы. Яна ўключае розныя часцiны мовы: дзень, чытаць, сорак, высокi, недалёка, з, але i г.д. Не бываюць мiжстылёвымi толькi выклiчнiкi. Якiх-небудзь знешнiх прымет (марфалагiчных, фанетычных, сiнтаксiчных, семантычных) стылiстычна нейтральныя словы не маюць, аднак iх лёгка знайсцi сярод iншых стылёвых пластоў лексiкi. Напрыклад, сярод слоў лiпа, добры, швэндацца, зубрыць, маляваць, сонейка выдзяляюцца сваёй нейтральнасцю словы лiпа, добры, маляваць. У тлумачальных слоўнiках агульнаўжывальныя словы фiксуюцца без нiякiх стылiстычных памет.

 

2.

Стылістычна афарбаваная лексіка: кніжная (навуковая, афіцыйна-справавая, публіцыстычная, мастацка-паэтычная), гутарковая (размоўная) лексіка

     Стылiстычна афарбаваная лексiка – гэта лексiка, якая не толькi называе пэўныя прадметы i з’явы аб’ектыўнай рэчаiснасцi, але i выражае дадатковыя эмацыянальна-экспрэсiўныя адценнi, дае станоўчую цi адмоўную ацэнку.

      Словы, якiя з’яўляюцца прыналежнасцю кнiжных стыляў мовы i маюць стылiстычнае адценне кнiжнасцi, адносяцца да кнiжнай лексiкi.

      У склад кнiжнай лексiкi ўваходзяць словы, якiя выкарыстоўваюцца ў пiсьмовых стылях мовы: у навуковых працах, падручнiках, у афiцыйных дакументах, у справавых паперах. Кнiжныя словы не выкарыстоўваюцца ў непасрэднай, нязмушанай гутарцы.

       Вылучаюцца наступныя пласты кнiжнай лексiкi:
      1) афiцыйна-справавая лексiка, якая выкарыстоўваецца ў дзяржаўных дакументах (законы, пастановы, уставы, iнструкцыi, канцылярска-адмiнiстрацыйныя паперы, справавыя пiсьмы, мiжнародныя пагадненнi i г.д.). Такая лексiка характарызуецца замкнутасцю, семантычнай дакладнасцю, максiмальнай адназначнасцю, наяўнасцю клiшэ, штампаў, стэрэатыпаў. Асноўнымi лексiчнымi групамi гэтай лексiкi з’яўляюцца: а) назвы справавых папер (заява, iнструкцыя, спраўка); б) назвы дакументаў (пашпарт, пасведчанне, дыплом); в) справавая i вытворча-тэхнiчная тэрмiналогiя (спецадзенне, фiнаддзел, грузаабарот); г) наменклатурныя найменнi (iнжынер, iнспектар, КБ);
       2) навуковая лексiка, у склад якой уваходзяць тэрмiны – словы цi словазлучэннi, якiя выкарыстоўваюцца для максiмальна дакладнага наймення спецыяльных паняццяў у галiне вытворчасцi, навукi, мастацтва. Шырока прадстаўлена агульнанавуковая лексiка (даследаванне, аб’ект, метад, сiстэматызацыя);
     3) публiцыстычная лексiка ўжываецца ў газетна-часопiсных аглядах, у грамадска-палiтычных i лiтаратурна-крытычных артыкулах, у фельетонах, нарысах i г.д.: гуманiзм, патрыятызм, прапаганда, прагрэсiўны, iнтэрв’ю;
     4) мастацка-паэтычная лексiка выкарыстоўваецца з мэтай надання твору адценняў урачыстасцi i ўзнёсласцi. Яна належыць да чатырох часцiн мовы: назоўнiкi (абраннiк, айчына, творца, ратай); прыметнiкi (вячысты); прыслоўi (навекi); дзеясловы (вяшчаваць, вяршыць). Гэтая лексiка выкарыстоўваецца ў тых выпадках, калi гаворка iдзе пра значныя падзеi ў жыццi краiны i народа, калi пачуццi аўтара святочныя.

       Да лексiкi вуснага маўлення адносяцца словы, характэрныя для  вусных  разнавiднасцяў мовы. У залежнасцi ад ступенi лiтаратурнасцi гэту лексiку падзяляюць на дзве групы:
1) размоўную лексiку; 2) прастамоўную лексiку.

     Да размоўнай лексiкi адносяцца словы, якiя абслугоўваюць сферу паўсядзённа-бытавых вусных зносiн памiж людзьмi i надаюць маўленню суразмоўцаў адценне неафiцыйнасцi, фамiльярнасцi, але не грубасцi. Размоўная лексiка насычана эмацыянальна-экспрэсiўнымi словамi – фамiльярнымi, ласкальнымi, неадабральнымi, iранiчнымi i г.д.

     Да размоўнай лексiкi адносяцца словы, якiя надаюць маўленню адценне неафiцыйнасцi. Такiя словы абазначаюць розныя прадметы быту (безрукаўка, зацiрка). Некаторыя размоўныя словы выкарыстоўваюцца ў гутарковым стылi замест стылiстычна нейтральных назваў: электрычка – электрацягнiк, мiнералка – мiнеральная вада, газiроўка – газiраваная вада.

      З пункту погляду прыналежнасцi да розных часцiн мовы размоўная лексiка разнастайная. Да яе належаць: 1) назоўнiкi (ерунда, здаравяк); 2) прыметнiкi (разбэшчаны); 3) прыслоўi (па-свойску); 5) дзеясловы (халтурыць, задавацца); 6) выклiчнiкi (ой, ну).Размоўная лексiка не выходзiць за межы беларускай лiтаратурнай мовы.

   Прастамоўная лексiка знаходзiцца за межамi строга нармалiзаванага беларускага лiтаратурнага маўлення.

       Сярод прастамоўнай лексiкi можна выдзелiць:
       1) грубавата-экспрэсiўныя словы, якiя называюць адмоўныя якасцi i паводзiны чалавека. Яны граматычна прадстаўлена назоўнiкамi, прыметнiкамi, дзеясловамi i прыслоўямi: дылда, зануда, здуру, дрыхнуць, паршывы, пузаты.
       Экспрэсiўнасць гэтых слоў, iх эмацыянальная i семантычная ёмiстасць дазваляюць сцiсла i выразна паказаць адносiны (часцей за ўсё адмоўныя) да якога-небудзь прадмета, чалавека, з’явы;
       2) грубавата-прастамоўныя словы, якiя маюць адценне непрыстойнасцi. Яны адрознiваецца ад грубавата-экспрэсiўных слоў большай ступенню грубасцi: мурло, рэпа, рыла, асталоп, адубець. У гэтых слоў моцна выражана экспрэсiя, здольнасць перадаваць адмоўныя адносiны гаворачага да якiх-небудзь прадметаў i з’яў.